Sessievoorzitter: Hans de Kievith, Gemeente Breda

Catastrofes als overstromingen en grote branden waren een ongewoon verschijnsel in de middeleeuwse stad. Maar dergelijke rampen boden vaak ook mogelijkheden voor een nieuwe start. Centraal in deze sessie staan stadsbranden van Breda en ’s-Hertogenbosch en overstromingen in Alkmaar en Arnhem. Historisch, archeologisch en fysisch geografisch onderzoek in deze steden laat zien dat dit onheil de mogelijkheid bood voor nieuwe initiatieven zoals herinrichting van het stratenpatroon, ophoging van de stad en aanleg van wallen en dijken.

Doel van de sessie is verbanden te leggen tussen rampzalige gebeurtenissen en de – vaak positieve – ontwikkelingen die daarop volgden.

• Hoofdpijler:
  Wetenschap
• Tweede pijler:
  –
• Werkvorm :
  Lezingen met gelegenheid tot vragen

De Sint-Elisabethsvloed van 1421 (detail), Meester van de Heilige Elisabeth-Panelen, ca. 1490-1495. (c) Rijksmuseum

“Ieder nadeel heb z’n voordeel” De initiatieven van de Nassaus na de standsbranden van Breda

Hans de Kievith, Gemeente Breda

De stadsbranden in Breda van 1490 en 1534 gaven de Nassaus, de feitelijke machthebbers in Breda, de mogelijkheid om met name het stratenpatroon te rationaliseren. Dit deden ze met de aanleg van nieuwe marktpleinen en nieuwe straten. Handelsverkeer kon nu op een efficiëntere manier door de stad geleid worden. Bij archeologisch onderzoek in de stadskern werden brandlagen uit die periode aangetroffen maar minder frequent en minder zichtbaar dan te verwachten viel. Dat is opvallend en nog niet goed te verklaren.

Een stadsbrand op het drieluik ‘De gekruisigde martelares’ van Jheronimus Bosch (1497 of later). (c) Dogepaleis Venetië, publiek domein

De impact van de 15de-eeuwse stadsbranden in ’s-Hertogenbosch

Ronald van Genabeek, Erfgoed ’s-Hertogenbosch

Op basis van veel archeologische, bouwhistorische en historische onderzoeken die de afgelopen jaren in de Bossche binnenstad zijn uitgevoerd krijgen we een steeds beter beeld van de impact die de 15de-eeuwse stadsbranden hebben gehad voor de stad. Zo werden delen van de stad anders ingericht en werden rooilijnen verlegd. Om toekomstige branden te voorkomen nam het stadsbestuur maatregelen waaronder subsidie op harde daken. Hierdoor veranderde het straatbeeld drastisch.

Profiel door een huis aan de Beurdsestraat in ’s-Hertogenbosch. De dikke oranje laag is vermoedelijk veroorzaakt door de stadsbrand van 1463. (c) Erfgoed ’s-Hertogenbosch

Dankzij de overstromingen? Verstedelijking, omwalling/omdijking en ophogingen in Middeleeuws Arnhem

Kim Cohen, Universiteit Utrecht

Overstromingswater van de Nederrijn en beek en kwelwater van de Veluwezoom bevloeiden de lage delen van het stadscentrum van Arnhem, en daar werd op ingegrepen toen omwalling aan de orde was, met name in de 13de en 14de eeuw. De lezing verbindt Malta-stadsarcheologie met fysisch geografisch onderzoek naar het rivierlandschap en middeleeuwse overstromingen (Cohen c.s.) en promotieonderzoek naar Arnhems stadswording (Defilet). Auteurs: K.M. Cohen, M. Defilet, B. van der Meulen & R. van der Meer.

Situering Middeleeuws Arnhem met nadruk op Nederrijn fysische geografie (met legenda, engelstalig). (c) Kim Cohen, UU, 2023. Gebaseerd op Van der Meulen et al. 2022 10.1016/j.catena.2022.106031

Alkmaar aan het water

Peter Bitter, Erfgoed gemeente Alkmaar

Recente opgravingen bij de Lombardsteeg en in de Langestraat geven nieuwe inzichten in de overstromingen die Alkmaar verwoest hebben in de 12de eeuw en de vroegste stadsontwikkeling. De stadsrechtverlening van 1254 komt hierdoor in een ander daglicht te staan. Ondanks een dijkaanleg rond 1200 blijkt de verwoesting zo groot dat de nederzetting pas herleefde nadat Floris V rond 1280/1290 een haven stichtte die de aanzet was voor de groei van een oostelijk havengebied.

Profiel door de twee oudste huisterpen (ca. 1300) in de Langstraat te Alkmaar. (c) Gemeente Alkmaar